सन् १९७५ मे १६ मा जापानकी जुन्को ताबेई विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा चढ्ने पहिलो महिला बनेकी थिइन्। आधा शताब्दीपछि विश्वको सबैभन्दा अग्लो पर्वतमा महिलाहरूले हजारौँ पटक आरोहण गर्न लागेका छन्।
आठ हजार आठ सय ४९ मिटर (२९ हजार ३२ फिट) अग्लो यो शिखर चढ्नु मुख्य रूपमा पुरुषहरूको उपलब्धि मानिएको छ। हिमालयन डाटाबेसको तथ्याङ्क अनुसार, सन् २०२५ मे सम्म महिलाहरू ९६२ पटक सगरमाथाको शिखरमा पुगेका छन् भने पुरुषहरू ११ हजार ९५५ पटक पुगेका छन्।
सीमित हुने छैन
सन् १९७५ मा ताबेई शिखरमा पुग्दा उनभन्दा अघि ३८ पुरुष त्यहाँ पुगिसकेका थिए। उनको पूर्ण महिला टोलीले अभियानका लागि प्रायोजक जुटाउन सङ्घर्ष गरेको थियो। धेरैले उनीहरूलाई बच्चाको हेरचाह गर्न सुझाएका थिए। ‘सबै पुरुषले हाम्रो रुचिलाई सीमित गर्छन्, म सीमित हुन चाहन्न,’ ताबेईले आरोहणपछि आफ्नो नोटबुकमा लेखेकी थिइन्।
एघार दिनपछि तिब्बती महिला फान्टोग विपरीत दिशाबाट शिखरमा पुगिन्। उनले आफू पहिलो महिला भएको विश्वास गरिन्, तर ओर्लिएपछि ताबेईले उनलाई उछिनेको थाहा पाइन्। ताबेईले नोटबुकमा आफ्ना अन्य लक्ष्य लेखेकी थिइन्: विश्वको दोस्रो अग्लो शिखर के२ चढ्ने र वैज्ञानिक पत्रिकामा काम गर्ने।
केही महिला शेर्पा
त्यसयता ८५ देशका ८७० फरक महिलाले सगरमाथा चढेका छन्, केहीले धेरै पटक सफलता पाएका छन्। नेपाली पर्वतारोहीपछि अमेरिका, भारत र चीनले सबैभन्दा धेरै पुरुष शिखरमा पठाएका छन्, र ३९ प्रतिशत महिला पठाएका छन्।
ग्राहकलाई सगरमाथासम्म साथ दिने नेपाली शेर्पा गाइडहरू लगभग सबै पुरुष छन्। नेपालमा पुरुषहरूले आधा हिस्सा ओगटेका छन्, तर महिलाको केवल ९ प्रतिशत: ६६ फरक महिलाले ९० पटक आरोहण गरेका छन्।
सन् २०१२ मा आरोहण गरेकी दावा याङ्जुम शेर्पा सन् २०१८ मा अन्तर्राष्ट्रिय डिप्लोमा प्राप्त गर्ने एकमात्र नेपाली महिला गाइड हुन्। ‘यो चुनौतीपूर्ण क्षेत्र हो, विशेष गरी छोरीका लागि। केहीले यो छोरीको काम होइन, मलाई काम नमिल्ने भने,’ उनले भनिन्।
सन् १९९३ मा पासाङ ल्हामु शेर्पा सगरमाथा चढ्ने पहिलो नेपाली महिला बनिन्। अवतरणमा उनी उचाइ रोगबाट पीडित सहकर्मीसँग बसेकी थिइन्। थकानले दुवैको मृत्यु भयो। उनी राष्ट्रिय नायिका बनिन्।
सगरमाथाको आधार शिविरबाट पदयात्रा गर्दा उनको स्मारकबाट श्रद्धाञ्जलि सुरु हुन्छ। सन् २००० मा शिखरमा पुग्ने दोस्रो नेपाली महिला लाक्पा शेर्पाले धेरै पटक आरोहणको महिला रेकर्ड बनाएकी छन्। उनले मे २०२५ सम्म १० पटक चढिसकेकी छन्।
अक्सिजनबिना
जुन्को ताबेईको १३ वर्षपछि न्युजिल्यान्डकी लिडिया ब्राडी सन् १९८८ मा अक्सिजनबिना शिखरमा पुग्ने पहिलो महिला बनिन्। अक्सिजन बोतलले उचाइको प्रभाव कम गर्छ। एक्लै चढ्दा उनको टोलीका अन्य सदस्य काठमाडौँ फर्के र उनको सफलतामा शङ्का गरे।
अनुमति नदिएको मार्ग लिएको भन्दै उनले पर्यटन मन्त्रालयमा दाबी गरिनन्, तर वर्षौँपछि उनको उपलब्धिलाई मान्यता दिइयो। महिला र पुरुष समेट्दा केवल २२९ आरोहण (१ प्रतिशतभन्दा कम) अक्सिजनबिना सफल छन्। ब्राडी र अन्य नौ महिला यो सूचीमा छन्।
महिलाहरू राम्रोसँग तयार
‘यो अक्सिजनसँग चढ्नुभन्दा फरक खेल हो। महिलाहरू यसबारे बढी जागरुक छन्,’ हिमालयन डाटाबेसकी निर्देशक बिल्ली बिर्लिङले भनिन्। ‘महिलाहरू राम्रोसँग तयार हुन्छन् र जोखिममा रूढीवादी हुन्छन्। एउटी महिला भन्छिन्, “यो धेरै खतरनाक छ, म तल जान्छु,” तर पुरुष अघि बढ्छ,’ सन् २००९ मा सगरमाथा चढेकी बिर्लिङले भनिन्।
हरेक वर्ष प्रयास गर्ने १०० मध्ये ६६ प्रतिशत महिला सफल हुन्छन्, पुरुषको ७५ प्रतिशतको तुलनामा। महिलाको मृत्युदर कम छ: प्रत्येक १५३ प्रयासमा एक महिलाको मृत्यु हुन्छ, पुरुषको ७० प्रयासमा एक।
सगरमाथामा महिला अल्पसङ्ख्यक छन्, तर अनुपात बढ्दै छ। सन् २००० मा १६ पुरुष बराबर एक महिला थिए, दुई दशकपछि १० मा एक। ‘अहिले मेरा धेरै साथी अविवाहित र सन्तानविहीन छन्, उनीहरूले धेरै कमाउँछन्, त्यसैले आठ हजार मिटरमाथिका शिखर चढ्न सक्छन्,’ बिर्लिङले भनिन्। आरोहणको खर्च ४५ हजारदेखि २ लाख डलरसम्म हुन्छ।
