नारायण घिमिरे (अथर्ववेदाचार्यः)।
आधुनिक कृषिमा रासायनिक मल र कीटनाशकको अत्यधिक प्रयोगले माटोको उर्वरा शक्ति ह्रास हुँदै गएको आजको युगमा, हाम्रा पूर्वजहरूले प्रयोग गर्ने प्राकृतिक खेतीका परम्परागत विधिहरू नयाँ रूपमा पुनर्जीवित भइरहेका छन्। यहींबाट “ऋषि कृषि” को अवधारणाले जन्म लिएको हो। यो विधि महर्षि वेद व्यासले रचना गरेको मानिने ‘वृक्षायुर्वेद’ (रूखहरूको आयुर्वेद) जस्ता प्राचीन ग्रन्थहरूमा उल्लेखित सिद्धान्तहरूमा आधारित छ।
ऋषि कृषिको मूल उद्देश्य भनेको माटो र पर्यावरणसँगको सामंजस्यलाई कायम राख्दै, प्रकृतिलाई नै किसानको सहयोगी बनाउने हो। यसले वैज्ञानिक आधार राख्ने गरी माटोमा रहेका सूक्ष्मजीवहरूको सक्रियतालाई बढावा दिंदै, पूर्ण रूपमा जैविक र प्रदूषणमुक्त उत्पादनको मार्ग प्रशस्त गर्दछ। यो केवल खेती गर्ने विधि नभएर, प्रकृतिसँगको सन्तुलित सम्बन्धलाई पुनर्स्थापना गर्ने एक दर्शन हो।
प्राचीन ज्ञान र आधुनिक विज्ञानको मिश्रण यो ‘ऋषि कृषि’ विधिको ४ चरणहरूलाई सजिलो उदाहरण सहित बुझौं:
१. अंगार (पवित्र खाद – Holy Ash)
• के हो? बरको रूखमुनिको माटो
• किन? यसमा करोडौं लाभदायक कीराहरू (Plant Microbiome) हुन्छन्
• कसरी? १ कट्ठा जमिनमा १५ किलो यो माटो मिसाउनुहोस्
उदाहरण: जस्तो मानिसलाई प्रोबायोटिक्स दिंदा पाचन सुध्रिन्छ, त्यस्तै माटोमा यो ‘अंगार’ दिंदा जमिन स्वस्थ हुन्छ
चरण १: अंगार (Holy Ash) यो विधिको पहिलो र सबैभन्दा महत्वपूर्ण चरण हो। यसमा प्रति एकर खेतमा कम्तिमा १५ किलो बरको रूख (Ficus benghalensis) को फेदको माटो मिसाइन्छ। बरको रूखको जरा प्रणाली अत्यन्त व्यापक र गहिरो हुने भएकाले यसको माटोमा विविध र शक्तिशाली सूक्ष्मजीवहरूको घना समुदाय हुन्छ। यो माटोले खेतको मृतप्रायः माटोमा यी सूक्ष्मजीवहरूलाई पुन: स्थापित गर्छ र माटोको जैविक इकोसिस्टमलाई पुनर्जीवित गर्छ। यदि बरको रूख उपलब्ध छैन भने, वर्षायाममा गँड्यौलाहरू प्रशस्त देखिने ठाउँको माटो पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ।
२. अमृत पानी (जैविक तरल मल – Nectar Water )
सामग्री:
o १० किलो ताजा गोबर
o २५० ग्राम गाईको घिउ
o ५०० ग्राम मह
o २०० लिटर पानी
• कसरी बनाउने? सबै मिसाएर ३-४ दिन राख्नुहोस्
• प्रयोग: सिँचाइको पानीसँग मिसाएर हप्तामा १-२ पटक प्रयोग गर्नुहोस्
उदाहरण: जस्तो मानिसले ओआरएस पिउँदा शरीरमा तुरुन्त शक्ति आउँछ, त्यस्तै बोटहरूलाई यसले तुरुन्त पोषण दिन्छ
चरण २: अमृत पानी (Nectar Water) यो एक विशेष जैविक घोल हो जसले बीउ र बिरुवालाई प्रारम्भिक पोषण र ऊर्जा प्रदान गर्दछ। यो चाणक्यको अर्थशास्त्रमा वर्णित बीज उपचार विधिबाट प्रेरित छ। विधि: गोबरमा घिउ र मह राम्ररी मिसाएर २०० लिटर पानीमा घोल्ने। यो घोललाई बीउ उपचार, जरा डुबाउन वा सिँचाइको पानीसँग मिसाएर प्रयोग गरिन्छ। गाईको गोबर र मूत्रले पोषक तत्व र सूक्ष्मजीव प्रदान गर्दछ भने मह र घिउले ऊर्जा र सुरक्षात्मक आवरणको काम गर्दछ।
३. बीज संस्कार (बीउ उपचार – Seed Dressing)
• के हो? रोप्नुअघि बीउलाई तयार गर्ने प्रक्रिया
• कसरी?
o कडा बीउ (धान, गहुँ) लाई अंगार र अमृत पानीले लेप गरेर २४ घण्टा सुकाउने
o नरम बीउ (दाल) लाई हल्का लेप गरेर तुरुन्त रोप्ने
उदाहरण: जस्तो बच्चालाई टीका लगाउँदा रोगबाट बचाउँछ, त्यस्तै बीउ संस्कारले रोग र कीराबाट बचाउँछ
चरण ३: बीज संस्कार (Seed Dressing) यो बीउलाई रोप्नुअघि उपचार गर्ने प्रक्रिया हो। अंगार (बरको माटो) र अमृत पानीको लेप बनाएर बीउमा लगाइन्छ। कडा बोक्रा भएका बीउहरू (धान, गहुँ) मा बाक्लो लेप लगाएर सुकाइन्छ भने नरम बोक्रा भएका बीउहरू (दाल, बदाम) मा हल्का लेप लगाएर तुरुन्तै रोपिन्छ। यसले बीउलाई बाहिरी रोगजनकबाट बचाउँछ र अंकुरणको लागि आवश्यक सूक्ष्मजीवहरू र ऊर्जा प्रदान गर्दछ।
४. आच्छादन (मल्चिंग – Mulching )
• के हो? जमिनलाई पराल वा सुकेको पातले ढाक्ने
• किन?
o पानी कम बेगारिन्छ (कम सुक्खा हुने )
o झार नबढ्नु
o माटो चिसो रहन्छ
उदाहरण: जस्तो मानिसले ज्याकेट लगाउँदा चिसोबाट बच्छ, त्यस्तै माटोले आच्छादनबाट चिसो र सुख्खाबाट बचाउँछ
चरण ४: आच्छादन (Mulching) यो खेतको माटोलाई बालीको अवशेष, पराल, पातपतिङ्गर आदिले ढाक्ने प्रक्रिया हो। आच्छादनले माटोको चिस्यान कायम राख्छ, झारपात नियन्त्रण गर्छ, माटोको तापक्रम सन्तुलित राख्छ र कुहिएपछि जैविक पदार्थ थपेर माटोको उर्वरता बढाउँछ। यो ऋषि कृषि प्रणालीको एक अनिवार्य अंग हो।
कुल मिलाएर: यी ४ चरणहरू एकआपसमा जोडिएका छन्। अंगारले माटो तयार गर्छ, अमृत पानीले पोषण दिन्छ, बीज संस्कारले रोगबाट बचाउँछ, र आच्छादनले वातावरण नियन्त्रण गर्छ। यो पूर्ण प्राकृतिक विधि हो जसले लागत घटाउँदै राम्रो उत्पादन दिन्छ।
ऋषि कृषि केवल खेती गर्ने एक विधि मात्र होइन, यो प्रकृति र ब्रह्माण्डसँगको सम्बन्धलाई बुझ्ने एक समग्र दर्शन हो। यसले प्राचीन वैदिक ज्ञानलाई आधुनिक सन्दर्भमा प्रस्तुत गर्दै, माटोलाई एक जीवित प्राणीको रूपमा सम्मान गर्न सिकाउँछ।
ब्रह्माण्डीय ऊर्जा, सूक्ष्मजीवहरूको भूमिका र प्राकृतिक तत्वहरूको प्रयोगमा जोड दिएर, यसले रासायनिक मल र कीटनाशकमाथिको निर्भरतालाई पूर्ण रूपमा हटाउँछ। यो विधि सरल, शून्य लागतको, र सबै प्रकारका बाली र माटोको लागि उपयुक्त भएकाले यसले दिगो, आत्मनिर्भर र वातावरणमैत्री कृषिको लागि एक शक्तिशाली विकल्प प्रस्तुत गर्दछ।
नोट : यो विधिले जतिसुकै मरेको माटो समेत हराभरा हुने गरेको भेटिएको छ। यसलाई प्रमाणित समेत भएको छ। जसको वृक्ष आयुर्वेद अन्तरगतका लेखहरूमा बृस्तृत व्याख्या आउने छ।
